بهرهای از بحر زیارت عاشورا
شاید با وجود نوشته های مختلفی که در مورد جنبه های مختلف زیارت عاشورا نوشته شده، ورود به این بحر عمیق آن هم از سوی بیسوادی همچون حقیر بی مورد می نمود، اما هنگامی که این دریای ژرف به تلاطم می آید هر کودکی هوس می کند حداقل دستی به آب رسانده و تشنه باز نگردد.
از این رو بهحول و قوه الهی، در این کوته نوشته به برخی جنبه های خاص زیارت عاشورا که کمتر بدان پرداخته شده و اسباب تقویت اصالت آن را فراهم می کند اشاره می کنم ان شاء الله. پبش از این اقای حسن انصاری نیز نوشته ای در مورد اصالت زیارت عاشورا داشتند که از آن نیز استفاده کردیم.
▪️ تعبیرات نو ظهور
تعبیراتی مانند: «ثار الله و ابن ثاره» یا «الوتر الموتور» ترکیباتی هستند که سابقه ی استعمال نداشته یا رایج نبوده است، به گونه ای که شارحین احادیث و زیارات در معنای این دو قسمت به نتیجه ی قاطعی نرسیده و احتمالات گوناگونی را بیان کرده اند. باید توجه داشت که اگر قرار باشد جعلی رخ دهد، در بستر فرهنگی-اجتماعی جاعل و با استفاده از دانش های پیشین رایج در جامعه صورت می گیرد. بنابراین استفاده از ترکیباتی بدیع و غیر متعارف قرینه ای بر صدور آن از بیان بلیغ معصوم علیه السلام است.
▪️ عقائد بسیط
می دانیم که عقائد شیعه در گذر زمان رشد و نمو نموده و شیعیان اولیه سطح معرفتی پایین تری از امامان علیهم السلام در ذهن داشتند.رنگ و بوی زیارت عاشورا کاملا متناسب با فضای شیعیان در اوائل قرن دوم است، چه این که به مقام امامت و لوازم آن به اندک اشارتی اکتفا شده و عمدتا تأکید بر ولایت و محبّت و برائت است. در این زیارت حتی تصریحی به حجّت و وصیّ بودن امام حسین علیه السلام نمی رود و تنها به صورت سربسته از مقام و منزلت امام حسین علیه السلام سخن می رود که زائر بر معرفت آن، سپاس خدا را می گوید و بر غاصبین آن مقام لعنت می فرستد.
البته این سخن هرگز به معنای سبک انگاشتن محتوای زیارت عاشورا نیست که فهم عمق هر جمله اش، قلب سلیم و عنایت ربانی می طلبد.
از دیگر سو، اشارات متعدّدی به محبّت اهل بیت علیهم السلام و برائت از دشمنانشان شده که پیوسته وجه مایز شیعیان تا اوائل قرن دوم بوده است.
نکته ی مهمّ و مغفولی که در سراسر این زیارت به چشم می خورد علاوه بر محبّت خود اهل بیت علیهم السلام و برائت دشمنانشان، به پیوند ولایی با اولیاء اهل بیت علیهم السلام نیز تأکید می شود، تا جایی که زائر، خداوند را بر معرفت آنان یاد می کند: (فأسأل الله الذی أکرمنی بمعرفتکم و معرفة أولیائکم) و به موالات آنان به خداوند تقرّب می جوید: (و أتقرب إلى الله ثم إلیکم بموالاتکم و موالاة ولیکم)؛ متأسفانه این جایگاه مهم مؤمن ولیّ در میان ما ناشناخته مانده و حقوق و حرمت ایمان غالباً رعایت نمی شود.
▪️ نقل به معنی
با توجه به سیر تاریخی تدوین حدیث، تا قرن سوم نقل شفاهی بر نقل مکتوب غلبه داشته و از این رو در این بازه، نقل به معنی هم بیشتر مشاهده می شود. پس اگر متنی طولانی با تفاوت قابل توجه از دو منبع نقل شد می توان به عنوان قرینه ای بر قدمت آن در نظر گرفته شود.
متن زیارت عاشورا نیز به دو شکل مختلف نقل شده است: یکی صورت متعارف آن که در مصباح و کامل الزیارات روایت شده، و دیگری نقلی است که محدث نوری (ره) از کتاب مزار قدیم آورده (مستدرک الوسائل 10/413) و تفاوتهای فراوانی با روایت مشهور آن دارد. حتی تفاوتهای میان نقل مصباح با کامل الزیارات هم قابل توجه است.
▪️شواهد حدیثی:
عمده ی فقرات زیارت دارای شواهد متعدد در احادیث اصیل اسلامی است که استخراج تک تک آن ها خود نوشته ی مستقلّی می طلبد، اما برای نمونه خوبست به مواردی اشاره شود:
(إنی سلم لمن سالمکم، و حرب لمن حاربکم)
زید بن أرقم، قال: خرج رسول الله (صلى الله علیه و آله) فإذا علی و فاطمة و الحسن و الحسین (علیهم السلام) فقال: أنا حرب لمن حاربکم، و سلم لمن سالمکم.
(مع إمام منصور)
در روایات مختلفی به پیوند محکم حضرت حجت علیه السلام با نصر الهی تکیه شده، چه این که به راستی خروج ایشان نمایانگر وعده ی نصرت الهی اولیا علیهم السلام است:
کامل الزیارات: محمد بن سنان عن رجل قال: سألت عن أبی عبد الله علیه السلام فی قوله تعالى-( و من قتل مظلوما فقد جعلنا لولیه سلطانا فلا یسرف فی القتل إنه کان منصورا) قال: «ذلک قائم آل محمد یخرج فیقتل بدم الحسین علیه السلام».فرات: قال حدثنی جعفر بن محمد الفزاری معنعنا عن أبی جعفر ع فی قوله [تعالى] و من قتل مظلوما فقد جعلنا لولیه سلطانا قال الحسین [علیه السلام] فلا یسرف فی القتل إنه کان منصورا قال سمى الله المهدی منصورا [المنصور] کما سمى أحمد و محمد [محمدا] محمودا و کما سمى عیسى المسیح
همچنین در قسمت دیگر حضرت مهدی علیه السلام به (ناطق) توصیف شده که یادآور اصطلاح قدیمی امامیه و تقسیم دیرینه ی ائمه علیهم السلام به (صامت) و (ناطق) است. (معانی الاخبار/111، کافی 1/427 و…)
▪️نکته ی جالب توجه این زیارت تأکید آن بر قیام حضرت مهدی علیه السلام و خونخواهی ایشان است که در دو قسمت زیارت تکرار شده است.در کمتر زیارتی اشاره به این جهت را می بینیم، بلکه می توان گفت ادبیات این قسمت زیارت کاملا منحصر به فرد است.
بر اساس نقل های تاریخی، پس از شهادت امام حسین علیه السلام گروه های مختلفی به خونخواهی ایشان برخاستند، اما آخرین قیامی که ادعای (ثار الحسین علیه السلام) در آن بیان میشود قیام زید است. هرچند اندیشه ی (قائمیت) همچنان در میان زیدیه تداوم داشت اما ادعای انتقام، دیگر از انتظارات و وظائف (قائم) به شمار نمی رفت. حتی اگر بنی العباس هم در ابتدای قیام خود ادعای خونخواهی داشتند، اما با توصیف زیارت منطبق نیستند، چرا که آن قائم «منکُم» است یعنی منتسب به خاندان امام حسین علیه السلام.
پس این روایت از کهن ترین متون امامی است که بر اقدام خاص امام زمان علیه السلام در انتقام از خون جدش (علیه السلام) تأکید می کند. جالب اینجاست که بر خلاف تعدادی دیگر از ادعیه و زیارات که آرزوی همراهی با حضرت حجت علیه السلام در رجعت درخواست می شود، در این زیارت این درخواست به صورت عادی مطرح شده: (فأسأل الله..أن یرزقني طلب ثارک..) به گونه ای که این موعود می تواند در آینده ای نزدیک محقق شود.
خود این سبک هم سازگار با فضایی است که ائمه ی متقدم علیهم السلام برای بشارت و دلگرمی شیعیان آماده کرده بودند و تصور بسیاری از شیعیان نزدیک بودن ظهور منجی بود.
خداوند همه ی ما را مشرف به خدمت رکابش گرداند.